W walce o wolną Polskę.
Obwód Łomżyński SZP – ZWZ – AK – AKO – WiN w latach 1939-1947

W 60. rocznicę powstania Armii Krajowej

Łomża, 14 lutego 2002 r.

Ale nie depczcie przeszłości ołtarzy,
Choć macie sami doskonalsze wznieść;
Na nich się jeszcze święty ogień żarzy
I miłość ludzka stoi tam na straży,
I wy winniście im cześć!

Adam Asnyk – Do młodych

Publikacja ta powstała, by służyć młodzieży jako inspiracja do poznawania najnowszej historii naszego regionu i ludzi, którzy tę historię tworzyli.

Autorzy

Wstęp

Podpisanie w nocy z 23 na 24 sierpnia 1939 roku paktu Ribbentrop-Mołotow otworzyło Hitlerowi drogę do rozpoczęcia 1 września wojny z Polską. Wykonując postanowienia paktu, 17 września 1939 r. także oddziały sowieckie zaatakowały broniącą się ostatkiem sił armię polską. Wobec takiego rozwoju wydarzeń losy wojny zostały przesądzone. W zawartym 28 września niemiecko-radzieckim układzie „o przyjaźni i granicach” m.in. skorygowano przebieg nowej linii granicznej. Za zrzeczenie się praw do Litwy Niemcy otrzymały ziemie polskie położone pomiędzy Wisłą, Sanem i Bugiem. Oba państwa zobowiązały się do niepodejmowania sprawy polskiej, którą uznały za „trwale rozwiązaną”. W wyniku tych wydarzeń m. in. Łomża, Grajewo, Zambrów i Wysokie Mazowieckie znalazły się pod okupacją sowiecką.

Polacy pomimo poniesionych strat nie zrezygnowali z dalszej walki. Już w październiku 1939 r. powstały pierwsze organizacje konspiracyjne. Podobnie jak na pozostałych terenach państwa polskiego, okupowanych przez wojska niemieckie i sowieckie, początkowo próbowano tworzyć na ziemi łomżyńskiej zalążki organizacji Służba Zwycięstwu Polski. Utworzył ją 27 września 1939 r. w Warszawie gen. Michał Karaszewicz-Tokarzewski. Została ona wchłonięta przez powołany 13 listopada, decyzją naczelnego wodza i premiera gen. Władysława Sikorskiego Związek Walki Zbrojnej, który 14 lutego 1942 r. przekształcono w Armię Krajową. Na jej czele w okupowanym kraju stanął gen. Stefan Rowecki „Grot”.

Od 1940 r. komendantem Okręgu Białostockiego ZWZ, najliczniejszej organizacji konspiracyjnej, był ppłk Władysław Liniarski „Mścisław”. Armia Krajowa jako Wojsko Polskie w konspiracji przeprowadziła akcję scaleniową wchłaniając do września 1944 r. większość mniejszych grup konspiracyjnych. Poza wpływami dowództwa AK pozostała tylko część struktur Narodowych Sił Zbrojnych.

W Obwodzie Łomżyńskim pierwsze grupy oporu przeciwko okupantowi sowieckiemu organizowali: kpt. Władysław Olszak „Śmiały”, por. zaw. Franciszek Skowronek „Franciszek”, „Jackowski” i ppor. Stanisław Cieślewski „Lipiec”. Ten ostatni w marcu 1941 roku z powodu śmierci „Jackowskiego” został wyznaczony na stanowisko komendanta obwodu.

Podobnie, jak na całym obszarze okupowanym przez ZSRR, tak i w rejonie łomżyńskim, podziemie niepodległościowe poniosło duże straty w wyniku akcji organizowanych przez NKWD. Niezwykle skutecznie kontrolowało ono nie tylko grupy konspiracyjne, ale także wszystkie dziedziny aktywności społecznej. Masowe aresztowania i deportacje ludności polskiej w głąb ZSRR uniemożliwiały rozwinięcie na szerszą skalę działalności podziemnej.

Sytuacja organizacji konspiracyjnych uległa zmianie, gdy 22 czerwca 1941 r. wojska niemieckie uderzyły na dotychczasowego swojego sojusznika – Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich. Bardzo szybko zajęły one całość ziem należących przed 1 września 1939 r. do II Rzeczypospolitej. Służby bezpieczeństwa nowego okupanta nie były tak skuteczne w działaniu jak sowieckie, w związku z czym nastąpił stopniowy rozwój podziemia niepodległościowego. Dzięki temu nastąpiła także reorganizacja i rozbudowa Łomżyńskiego Obwodu ZWZ.

Mająca miejsce w następnych latach zmiana sytuacji na frontach w Europie, Afryce i Azji oraz coraz wyraźniejszy konflikt ze Stalinem skłoniły polski rząd na emigracji do podjęcia decyzji o jawnym (otwartym) wystąpieniu przeciwko Niemcom. Nadano mu kryptonim „Burza”. Istotnym elementem tej akcji było zamanifestowanie wobec wkraczających wojsk sowieckich przynależności zajmowanych ziem do państwa polskiego. Na Białostocczyźnie działania związane z „Burzą” miały objąć cały obszar regionu. Rozpoczęta na początku lipca akcja trwała do końca sierpnia 1944 r. i prowadzona była – głównie ze względu na poważne braki uzbrojenia – ograniczonymi siłami. Najbardziej ożywione działania przeciwko Niemcom miały miejsce w tym okresie między innymi na obszarze Czerwonego Bagna, gdzie we wrześniu doszło do jednej z największych bitew partyzanckich. Żołnierze AK, wsparci przez oddziały NSZ, ponieśli ciężkie straty w boju z niemiecką żandarmerią.

Wielokrotnie Polacy współdziałali też z jednostkami Armii Czerwonej. Przykładem tutaj mogą być żołnierze 33 pp. AK mjr. Jana Tabortowskiego „Bruzdy”, którzy przyczynili się do szybszego zdobycia przez wojska sowieckie Łomży.

W tym czasie komuniści polscy i Stalin tworzyli nową rzeczywistość. W nocy z 31 grudnia na 1 stycznia 1944 r. została utworzona Krajowa Rada Narodowa, na czele której stanął funkcjonariusz NKWD Bolesław Bierut. Kolejnym krokiem w polityce faktów dokonanych było utworzenie w Moskwie 21 lipca 1944 r. Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego. Dzięki zbrojnemu wsparciu Armii Czerwonej pełnię władzy na terenach wyzwalanych przejęli nie przedstawiciele rządu londyńskiego, ale członkowie Komitetu. Jednym z pierwszych posunięć nowej władzy było rozpoczęcie tworzenia sieci Urzędów Bezpieczeństwa Publicznego, do których wyłącznych zadań należało zwalczanie podziemia niepodległościowego. Strukturę tę uzupełniały posterunki Milicji Obywatelskiej, jednostki Wojska Polskiego oraz wojskowy wymiar sprawiedliwości. Doszło do pierwszych masowych mordów żołnierzy AK i NSZ – NOW.

W takich warunkach kapitulacja Niemiec, podpisana 8 maja 1945 r. nie stała się dla większości Polaków datą kończącą ich walkę o niepodległe państwo. Coraz powszechniejsze aresztowania ujawniających się członków podziemia, morderstwa i wywózki w głąb ZSRR umacniały ludzi w przekonaniu o konieczności dalszego oporu.

Komendant Okręgu AK Białystok ppłk „Mścisław” kontynuował dalszą walkę o niepodległość kraju. Wydał on wszystkim podległym mu żołnierzom rozkaz przejścia do konspiracji. Wobec braku łączności z Komendą Główną AK zmienił też w lutym 1945 r. nazwę Okręgu na Armię Krajową Obywatelską (AKO) i rozpoczął walkę z nowym okupantem.

2 września 1945 r. powołano do życia Zrzeszenie „Wolność i Niezawisłość”, na czele którego stanął dotychczasowy szef Delegatury Sił Zbrojnych płk Jan Rzepecki „Prezes”. Zgodnie z rozkazem również białostocki okręg AKO zmienił nazwę na WiN, zachowując dotychczasowe struktury.

Decydującym o ostatecznym zwycięstwie komunistów faktem było sfałszowanie w czerwcu 1946 r. wyników referendum i mających miejsce w styczniu następnego roku wyborów. W następstwie tego, uchwalona przez nowy już sejm 22 lutego 1947 r. ustawa o amnestii stanowiła ostateczny cios wymierzony w podziemie. W większości ujawnił wówczas swe struktury WiN, w poważnej części także Narodowe Zjednoczenie Wojskowe. Na terenie województwa białostockiego ujawniło się łącznie ok. 10 tys. członków konspiracji niepodległościowej.

Rok 1952 to faktyczny koniec podziemia. Rozbito wówczas ostatnie, działające jeszcze na terenie województwa nieliczne grupki partyzantów m. in. patrol Kazimierza Kamieńskiego „Huzara” (były AK-WiN), zabito zastępcę łomżyńskiego inspektora WiN kpt. Stanisława Cieślewskiego „Lipca”. Wspomnieć tutaj należy jeszcze o śmierci byłego inspektora łomżyńskiego AK-WiN mjr. Jana Tabortowskiego „Bruzdy” w 1954 r. W następnych latach „dobijano” już tylko pojedyncze ogniska oporu.

Nadszedł już najwyższy czas, aby docenić stawiany w latach 1939 – 1944 obu okupantom (sowieckiemu i niemieckiemu) oraz narzuconej siłą w 1944 r. komunistycznej władzy opór. Działalność Armii Krajowej i podziemia poakowskiego w zachodniej części województwa białostockiego bez wątpienia zasługuje na lepsze poznanie. Nie wolno też nam zapomnieć o tych, którzy oddali życie w walce o wolną i niezależną Polskę.

Pod dwiema okupacjami

W wyniku agresji wojsk niemieckich i sowieckich na państwo polskie we wrześniu 1939 roku i późniejszych umów granicznych ziemia łomżyńska znalazła się pod okupacją sowiecką. Pomimo bardzo trudnej sytuacji mieszkańcy tych terenów nie zrezygnowali z odzyskania wolności. Już w ostatnich miesiącach tego tragicznego dla II Rzeczypospolitej roku na ziemi łomżyńskiej próbowano tworzyć organizacje konspiracyjne o charakterze niepodległościowym. Niestety, podobnie jak na pozostałych terenach znajdujących się pod okupacją sowiecką, były one wykrywane i likwidowane. Przyczyną takiej sytuacji był terror, jaki na zajętych terenach wprowadził okupant sowiecki oraz podjęcie z nim współpracy przez część ludności pochodzenia żydowskiego. Czynnie wspierali nową władzę również polscy komuniści.

Patriotyczna postawa większości ludności polskiej umożliwiła powstanie na ziemi łomżyńskiej zrębów konspiracji SZP-ZWZ-AK. Część oddziałów partyzanckich wywodzących się z żołnierzy jednostek rozbitych w trakcie walk we wrześniu 1939 r. działała między innymi na Bagnach Biebrzańskich. Największe zgrupowanie miało swą bazę nad Biebrzą w rejonie Czerwonego Bagna. Drugi silny ośrodek partyzancki usytuowany na Grądzie Kobielne zlikwidowała po krwawym boju 22 czerwca 1940 r. obława sił NKWD i Armii Czerwonej. Pomimo tych poniesionych w pierwszej połowie 1940 r. strat, pod okupacją sowiecką dobrze zorganizowane ośrodki konspiracyjne funkcjonowały w Łomży, Zambrowie i okolicach Czerwonego Boru. W późniejszym okresie rozszerzyły one swą działalność na rejon Śniadowa i Wysokiego Mazowieckiego.

Równolegle, mimo aresztowań i represji stosowanych przez sowieckie służby bezpieczeństwa, formował się Białostocki Okręg ZWZ-AK. Jego komendantem był od 1940 r. ppłk Władysław Liniarski „Mścisław”, „Wuj”.

Niewiele można na razie powiedzieć o wydarzeniach, które miały miejsce w latach 1939-1941 w powiecie łomżyńskim. Z dużym prawdopodobieństwem można stwierdzić, że sytuacja tu istniejąca była taka sama, jak i na pozostałych terenach okupacji sowieckiej. Większość społeczeństwa polskiego świadomie odrzucała współpracę z komunistami, traktując ją jako formę kolaboracji. Aktywne poparcie dla władz sowieckich deklarował stosunkowo niewielki odsetek ludności polskiej.

Kontrolę nad wprowadzanymi zmianami i umacnianiem się nowej administracji sprawowały stacjonujące na Białostocczyźnie jednostki Armii Czerwonej i NKWD. Władze sowieckie już od pierwszych dni swoich rządów prowadziły zakrojoną na szeroką skalę akcję kontroli mieszkańców. Gromadziły one przede wszystkim następujące dane: imię i nazwisko, narodowość, wyznanie, zawód, wykształcenie, stan posiadania (ilość hektarów gruntu). W przypadku mężczyzn dodatkowo interesowano się udziałem w wojnie w 1920 i 1939 roku. Badano także działalność społeczną i polityczną.

Administracja sowiecka niszczyła również dotychczasowy system polityczno-gospodarczy. Likwidacji uległy wszystkie obowiązujące w II Rzeczypospolitej święta państwowe i kościelne. Zrównano wartość złotówki i rubla, co natychmiast doprowadziło do wykupienia przez Rosjan towaru ze sklepów, przed którymi pojawiły się po raz pierwszy od wielu lat kolejki. Nastąpiło szybkie ubożenie społeczeństwa. Brakowało podstawowych produktów żywnościowych. Dodatkowym problemem był zakaz robienia zapasów spożywczych. Na wsiach przeprowadzano spisy posiadanego inwentarza. Czynniki te przyczyniły się z pewnością do podjęcia przez część osób pracy konspiracyjnej.

Przez cały czas następował rozwój i reorganizacja struktur podziemia. W okresie od 1939 roku do czerwca 1941 poszczególnymi obwodami kierowali:

• zambrowskim – początkowo por. Franciszek Skowronek „Jackowski”, a po nim por./kap./mjr Jan Buczyński „Jacek”,
• łomżyńskim – pierwszym komendantem był „Wąsik” (prawdopodobnie Stanisław Cieślewski), a następnie por. Franciszek Skowronek,
• ostrołęckim – Stanisław Cieślewki „Wąsik”, „Lipiec”,
• szczuczyńskim – „Zaręba” (nazwisko nieznane, aresztowany w kwietniu 1940 r.), a następnie ppor. Stanisław Koniuszy „Stanisław” (poległ w marcu 1941).

Warunki działania grup konspiracyjnych na tym obszarze były znacznie trudniejsze niż pod okupacją niemiecką. Władze komunistyczne już w październiku 1939 r. deportowały 22 471 osób spośród tych, którzy przybyli na ten teren z ziem znajdujących się pod okupacją niemiecką. Kolejne deportacje miały miejsce: 10 II, 13 IV i 29 VI 1940 r. oraz 19-20 VI 1941 r. W ich wyniku wywieziono w głąb ZSRR osadników i służbę leśną, rodziny osób aresztowanych, ukrywających się, a także uciekinierów z ziem polskich okupowanych przez Niemców, głównie narodowości żydowskiej.

Aresztowano i osadzono w więzieniach wiele osób będących członkami przedwojennych organizacji polskich i żydowskich, byłych urzędników państwowych, zbiegów z ZSRR itp. Akcje przeprowadzane przez NKWD zdziesiątkowały kadrę oficerską i podoficerską.

Dzień 22 czerwca 1941 r. i wybuch wojny niemiecko-sowieckiej zmienił diametralnie dotychczasową sytuację istniejącą na wschodnich terenach II Rzeczypospolitej. Oto dwaj dotychczas współpracujący ze sobą okupanci, stanęli po przeciwnych stronach, stali się wrogami. Rozpoczęcie walk zostało niemal z radością przyjęte przez Polaków żyjących pod okupacją sowiecką, mających dosyć terroru NKWD i panoszenia się wspieranych przez nie komunistów polskich. W Łomży i pozostałych miastach świeże były wspomnienia o deportacjach, które objęły najbardziej aktywne społecznie i politycznie osoby.

Po zajęciu ziemi łomżyńskiej i Białostocczyzny przez wojska niemieckie, na przełomie 1941/42 r. w Komendzie Okręgu ZWZ-AK Białystok rozpoczęto tworzenie inspektoratów rejonowych. Okręg białostocki został podzielony na sześć inspektoratów. Wśród nich znalazł się też łomżyński, któremu nadano kryptonim „III”. W jego skład weszły dwa obwody AK – Łomża i Grajewo. Obwód łomżyński obejmował gminy: Bożejewo, Czerwone, Drozdowo, Jedwabne, Kupiski, Mały Płock, Miastkowo, Nowogród, Przytuły, Szczepankowo, Kolno i Łomża. W maju 1942 r. na stanowisko inspektora łomżyńskiego ppłk Władysław Liniarski, „Mścisław” mianował kpt. Jana Tabortowskiego „Bruzdę”. W taki oto sposób urodzony w Nowogródku absolwent Szkoły Artylerii w Toruniu, działający w konspiracji od grudnia 1939 r., związał swoje dalsze losy z ziemią łomżyńską.

W okresie okupacji niemieckiej Łomża i Grajewo weszły w skład jednostki administracyjnej określanej jako Bezirk Bialystok. Objęła ona swym zasięgiem tereny wchodzące przed 1938 r. w skład województwa białostockiego. Wyjątkiem był tutaj powiat suwalski, który został włączony do Rzeszy. W Łomży, podobnie jak i w kilku innych miastach tworzących nową jednostkę administracyjną, powstały niemieckie władze powiatowe. W ich skład wchodziła policja bezpieczeństwa i żandarmeria. Stacjonowała tu także grupa żołnierzy Wehrmachtu. Do walki z partyzantami na terenie okręgu Białystok skierowano specjalne grupy operacyjne.

Szybko okazało się, że nadzieje na polepszenie sytuacji wiązane z wkroczeniem wojsk niemieckich i ucieczką sowietów były płonne. Nowy okupant, podobnie jak jego poprzednik przystąpił do prześladowania ludności polskiej i zwalczania organizacji podziemnych. Walkę z nim podjął nowopowstały III Inspektorat AK. W połowie 1942 r. kierował nim najprawdopodobniej kapitan broni pancernej Jan Tabortowski, „Bruzda”, a jego zastępcą był porucznik rezerwy Stanisław Cieślewski, „Lipiec”. Ten ostatni pełnił także jednocześnie funkcję komendanta obwodu łomżyńskiego. Zastępowali go podporucznik zawodowy Antoni Konichał „Pax” oraz podporucznik czasu wojny Jan Żelazny „Wojciech”. Kierownictwo wchodzącego w skład Inspektoratu obwodu grajewskiego tworzyli: komendant por. rez. Franciszek Puchalski, „Żubr”, por. rez. Franciszek Warzyński, „Wawer” i por. c. w. Józef Sobociński, „Poraj”.

W nowej sytuacji nastąpił rozrost osobowy szeregów AK, tak było między innymi w gminie Kupiski, Nowogród i Szczepankowo. Dowódcą oddziału w ostatniej z gmin do 1944 r. był Siejak „Sak”, którego zastąpił następnie Wacław Kołomiński „Czarny”. Komendantem rejonu Kolno był Władysław Olszak „Szarecki”, który jako zawodowy wojskowy dał początek konspiracji na tym obszarze. Później do AK przystąpili inni, wśród nich: Tadeusz Chmielewski, Henryk (Jerzy?) Ciołkowski. Gromadzono także broń i żywność. Niektórzy członkowie Armii Krajowej zostali oddelegowani do administracji okupacyjnej, a nawet żandarmerii. Ich zadaniem było obserwowanie działalności władz niemieckich i przekazywanie wiadomości o zamierzeniach wobec miejscowej ludności.

Pod koniec 1942 r. dobrze rozwijająca się działalność konspiracyjna o mały włos nie została rozbita z powodu aresztowania kierownictwa Inspektoratu. 22 listopada „Bruzda” i „Lipiec” podczas drogi powrotnej z odprawy sztabu Obwodu Łomża, w miejscowości Łomżyca-Piaski zostali zatrzymani przez Niemców. Nieco później aresztowano ppor. Jana Sokołowskiego „Maja” wraz z towarzyszącymi mu osobami. Umieszczono ich wszystkich w łomżyńskim więzieniu.

O powstałej sytuacji został poinformowany komendant Okręgu Białystok Władysław Liniarski. Niemal od razu przystąpiono do przygotowania planu ucieczki. Dzięki pomocy strażnika więziennego, członka AK nawiązano kontakt z aresztowanymi. Z powodu umieszczenia „Bruzdy” i „Lipca” na liście osób przeznaczonych do rozstrzelania, mimo nie zakończenia przygotowań, termin ucieczki wyznaczono na noc z 12 na 13 stycznia1943 r. Tak też się stało, chociaż podczas ucieczki Stanisław Cieślewski złamał nogę, zakończyła się ona powodzeniem.

Po tych wydarzeniach Jan Tabortowski został zastąpiony na stanowisku inspektora przez por. Hieronima Leszka Łagodę „Laka”, który pełnił swą funkcję do 18 II 1944 r. Pod jego dowództwem żołnierze III Inspektoratu Łomżyńskiego AK prowadzili działania przeciwko okupantowi niemieckiemu oraz starali się chronić ludność cywilną przed represjami. Przeprowadzono szereg akcji o charakterze lokalnym. Wśród nich wymienić można:

• zdobycie broni w akcji pod wsią Sławiec w kwietniu 1943 r.,
• zajęcie na dwa dni Wizny przez oddział Kedywu pod dowództwem „Karasia” w kwietniu 1943 r.,rozbicie obsady niemieckiej w majątku Boguszyce w czerwcu 1943 r.,
• wzięcie do niewoli trzech wysokich urzędników niemieckich przez oddział AK w czerwcu 1943 r.,
• zlikwidowanie placówki ochrony leśnej w majątku Pniewo we wrześniu 1943 r.,
• opanowanie majątku Kurii Biskupiej w Łomży – Marianowo k/Piątnicy przez oddział Kedywu pod dowództwem ppor. „Nike”.

Podziemie ponosiło również duże straty, między innymi w lutym 1944 r. aresztowano inspektora kpt. Hieronima Leszka Łagodę. Okoliczności jego zatrzymania i śmierci nie są do dnia dzisiejszego wyjaśnione, krąży kilka wersji tych wydarzeń. W czerwcu natomiast została aresztowana duża grupa członków AK z terenu Kolna, rozpracowana przez agentów.

Na początku marca 1944 r. na stanowisko inspektora łomżyńskiego został mianowany ponownie kpt. Jan Tabortowski. Jego zastępcą został por. „Lipiec”, sprawujący też funkcję Komendanta Obwodu Łomża (w połowie 1944 r. komendantem obwodu został ppor. rez. Andrzej Bieniek „Lot”), a adiutantem ppor. rez. Jan Sokołowski „Maj” (w czerwcu zastąpił go na tym stanowisku ppor. rez. Ryszard Pszczółkowski „Gryf”). Na początku lipca ppłk Władysław Liniarski awansował Jana Tabortowskiego do stopnia majora, a Stanisława Cieślewskiego do stopnia kapitana.

W okresie okupacji przy III Inspektoracie funkcjonowały w konspiracji szkoły podchorążych i podoficerska. Kształciły one kadry na potrzeby Armii Krajowej. Organizowano także kursy: sanitarne, saperskie, łączności i inne. Udzielano pomocy żołnierzom sowieckim zbiegłym z niewoli, żywiono ich i przekazywano oddziałom leśnym. W obwodzie łomżyńskim działało również tajne nauczanie, które prowadziło ponad stu nauczycieli.

Na początku lipca 1944 r. ppłk „Mścisław” wydał rozkaz przystąpienia na obszarze obwodu do akcji „Burza”, która obok walki z Niemcami miała pokazać siłę polskiego państwa podziemnego. Głównym miejscem koncentracji jednostek Armii Krajowej na terenie III Inspektoratu stała się baza Kobielne. W czerwcu 1944 r. przebywał tam także oddział kolneński pod dowództwem por. Stanisława Olszaka „Szareckiego”, który wracając następnie w rejon Puszczy Kurpiowskiej zaatakował majątek Korzeniste.

W ramach przygotowań do akcji „Burza” na terenie Obwodu Łomża miano odtworzyć 33 pułk piechoty AK. Rozwój sytuacji poważnie utrudniał wykonanie tego zadania. Cofające się do tej pory wojska niemieckie przystąpiły na terenie obwodów łomżyńskiego i grajewskiego do budowy umocnień wykorzystując do tego celu ludność cywilną. Dodatkowym utrudnieniem stał się też duży napływ oddziałów pacyfikacyjnych.

Zebrani w bazie Kobielne partyzanci pod dowództwem „Bruzdy” w sierpniu 1944 r. zetknęli się z pierwszymi żołnierzami sowieckimi. W dniach 12-14 sierpnia nawiązali współpracę z oddziałem płk. Mikołaja Wojciechowskiego. Niemcy próbowali zlikwidować obie grupy, które po krótkim oporze, pod osłoną nocy wycofały się. Grupa dowodzona przez mjr. Jana Tabortowskiego dotarła do terenów naprzeciwko wsi Wierciszewo. Pojawiający się w tym rejonie żołnierze sowieccy doprowadzili oddział na spotkanie z dowództwem swoich wojsk. 16 sierpnia 1944 r. żołnierze AK zostali rozbrojeni i aresztowani. Część z nich uciekła podczas transportu, inni dotarli do Dojlid, gdzie przygotowywano ich do wcielenia do Ludowego Wojska Polskiego. „Bruździe” udało się zbiec w dziesięć dni po zatrzymaniu.

Aktywną działalność w tym okresie prowadziła także grupa kpt. Stanisława Cieślewskiego „Lipca”, przebywająca w pobliżu grobli Rutki – Grądy Woniecko – Wizna. Przeprowadzała ona akcje na wycofujące się oddziały niemieckie i patrole rekwirujące żywność. Atak na tabory niemieckie w pobliżu Grądów Woniecko zakończył szlak bojowy oddziału. Po otrzymaniu informacji o losie zgrupowania „Bruzdy” kpt. Stanisław Cieślewski wydał rozkaz o demobilizacji. Prawdopodobnie kilka dni później rozwiązał oddział.

Ciężkie straty poniósł w tym czasie odtworzony przez obwód Grajewo 9 pułk strzelców konnych AK, liczący w połowie sierpnia około 350 ludzi, dowodzony przez ppor. Wiktora Konopkę „Groma”. W dniach 8-9 września 1944 r. pułk został otoczony na bagnistym terenie w trójkącie Jegrznia-Ełk-Kanał Woźnawiejski i rozbity – poległo około 100 partyzantów. Po przedostaniu się przez Biebrzę pozostali zostali rozbrojeni przez Sowietów i skierowani do formującego się w Dojlidach 6 batalionu zapasowego 2 Armii WP.

W Polsce Ludowej

19 I 1945 r. gen. Leopold Okulicki „Niedźwiadek” rozwiązał Armię Krajową. Po nieudanych próbach powołania organizacji „NIE” (Niepodległość) struktury i kadry AK przejęła Delegatura Sił Zbrojnych.

Rozbrajanie i aresztowania ujawniających się żołnierzy AK przez wojska sowieckie doprowadziły komendanta okręgu ppłk. „Mścisława” do przekonania, iż zaczyna się nowa okupacja. W lutym 1945 r. ppłk Władysław Liniarski zmienił nazwę Okręgu AK na Armię Krajową Obywatelską (używano także nazw: Armia Krajowa Obywateli, Obywatelska Armia Krajowa). Głównym celem, jaki postawił przed organizacją, było prowadzenie dalszej walki o niepodległość kraju. Podobnie postąpili komendanci pozostałych okręgów AK.

Umacniający się na zajętych przez wojska sowieckie terenach komuniści za głównych swych przeciwników uznali władze polskie w Londynie oraz członków organizacji niepodległościowych, w tym również Armii Krajowej. Nasilały się aresztowania. Więźniowie bardzo często byli katowani przez oficerów NKWD oraz UB i wywożeni w nieznanym kierunku. Żołnierzom AK i innych formacji podziemnych zarzucano działanie na szkodę państwa i niechęć do ZSRR. Wielu z zatrzymanych po brutalnym śledztwie zostało skazanych na karę śmierci lub długoletnie więzienie.

Nie godząc się z taką sytuacją walczono z rządami komunistycznymi. Wiosną 1945 r. oddziały partyzanckie przeszły do ofensywy i opanowały niemal cały teren województwa. W kwietniu żołnierze AKO między innymi rozbroili posterunki MO w Drozdowie, Kolnie, Lachowie i Kuziach. Stoczyli też zakończoną niepowodzeniem walkę z oddziałem szturmowym UBP. W nocy z 8 na 9 maja 100-osobowe zgrupowanie oddziałów AKO dowodzonych przez ponownie działającego w konspiracji inspektora łomżyńskiego mjr. Jana Tabortowskiego „Bruzdę” opanowało Grajewo. Atakiem na Komendę Powiatową MO kierował Franciszek Warzyński „Wawer”, Antoni Kurowski „Olszyna” blokował komendanturę wojenną, a sam „Bruzda” ze Stanisławem Marchewką „Rybą” atakował Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa Publicznego. Podczas akcji rozbrojono posterunek milicji i zdobyto siedzibę PUBP, z którego aresztu uwolniono 64 więźniów. W trakcie walk zginął wartownik PUBP, który otworzył ogień do zbliżających się partyzantów oraz dwóch funkcjonariuszy NKWD z wojennej komendantury miasta. Zdemolowano pomieszczenia starostwa i urzędu skarbowego niszcząc dokumentację. W drodze powrotnej partyzanci rozbroili posterunek milicji w Szczuczynie oraz zlikwidowali sowiecki bunkier łączności specjalnej, którego załogę rozstrzelano. Oprócz tego w maju pod wsią Wyrzyki zabito i raniono 16 pracowników UBP oraz zabito w walce 7 żołnierzy sowieckich pod wsią Borkowo.

Latem 1945 r. w wyniku działalności zgrupowań partyzanckich AKO i oddziałów NZW większość terenów województwa została uwolniona od wpływów administracji Rządu Tymczasowego. 90% posterunków milicji zostało rozbrojonych, a urzędy gminne rozbite. Komuniści utrzymywali władzę tylko w miastach powiatowych, gdzie stały silne garnizony wojsk sowieckich bądź oddziały KBW. Na zebraniach Polskiej Partii Robotniczej oraz w Wojewódzkim Urzędzie Bezpieczeństwa Publicznego mówiono o groźbie wybuchu na Białostocczyźnie powstania antykomunistycznego.

Pod koniec lipca 1945 r. UB aresztowało komendanta Okręgu AKO Białystok ppłk. „Mścisława”, który na żądanie Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego wezwał członków AK do ujawnienia się. Kilka dni później, w przemyconym z więzienia „grypsie” „Mścisław” odwołał to wezwanie.

We wrześniu struktury AKO weszły w skład Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość. Zgodnie z nowymi rozkazami zdemobilizowano duże zgrupowania partyzanckie oraz zmniejszono obsady sztabów obwodów. Na przełomie lat 1945/1946 doszło w powiecie łomżyńskim do konfliktu nowopowstałej organizacji z Narodowym Zjednoczeniem Wojskowym. Żołnierze NZW dopuszczali się napadów na członków WiN, a nawet rabunków ludności cywilnej.

W lutym 1946 r. w woj. białostockim oraz wschodnich terenach woj. warszawskiego, które wchodziły w skład okręgów AK-WiN i NZW Białystok oraz na północnej Lubelszczyźnie jednostki UB-KBW spacyfikowały kilkaset wsi, w których aresztowano blisko 3800 osób, zabito 129. Nie zlikwidowano jednak ani jednego oddziału partyzanckiego.

Jesienią 1946 r. wobec sfałszowania wyników czerwcowego referendum podziemie niepodległościowe zaczęło słabnąć – rozwiały się nadzieje na interwencję aliantów zachodnich i wybuch III wojny światowej. Polskim i sowieckim służbom bezpieczeństwa coraz łatwiej było przeniknąć do struktur organizacji konspiracyjnych.

22 lutego 1947 r. Sejm uchwalił ustawę o amnestii dla członków konspiracji niepodległościowej. W woj. białostockim ujawniło się ok. 10 tys. członków AK-WiN i NZW, co stanowiło prawdopodobnie ok. 50 – 70% faktycznych stanów liczbowych obu organizacji. Władze komunistyczne wykorzystały ten fakt i rozpoczęły aresztowania części ujawnionych osób. Zawarte z AK-WiN porozumienie dotyczące ujawnienia sił i nie represjonowania członków organizacji zostało złamane. UB wykorzystało zdobyte w czasie ujawnienia informacje do stworzenia szerokiej sieci agenturalnej.

Jesienią 1947 r. Wojewódzki Urząd Bezpieczeństwa Publicznego za najbardziej zagrożone działalnością „band” uznał powiaty: Łomża, Wysokie Mazowieckie, Bielsk Podlaski oraz Białystok. Teren ten podzielono na 3 rejony, do których skierowano większość oddziałów KBW oraz pododdziały 18 Dywizji Piechoty WP. Łącznie siły te liczyły blisko 1300 żołnierzy. W tym czasie wszystkie oddziały partyzanckie NZW i byłego AK-WiN liczyły nie więcej niż 100 ludzi. Działania te doprowadziły do niemal całkowitej likwidacji zbrojnego podziemia.

W ujawnieniu się szansę na rozpoczęcie normalnego życia widzieli także „Bruzda” i „Lipiec”. Niestety nadzieje te okazały się niemożliwe do realizacji w istniejącej wówczas rzeczywistości. Podejmowane przez UB próby nakłonienia obu dowódców do współpracy zadecydowały o opuszczeniu przez nich, prawdopodobnie w kwietniu 1949 roku, Warszawy i powrotu na ziemię łomżyńską. Jan Tabortowski powrócił jeszcze do stolicy, jednak zagrożony aresztowaniem ponownie zaczął się ukrywać. Trzy lata później, 27 sierpnia 1952 r. otoczony przez grupę operacyjną KBW we wsi Grądy Małe, pow. Łomża, zginął w czasie walki kpt. Stanisław Cieślewski „Lipiec”, były komendant obwodu ZWZ – AK Łomża, zastępca inspektora łomżyńskiego AK-WiN „Bruzdy”. Wraz z nim, w zabudowaniach Bronisława Chojnowskiego i Jarosława Modzelewskiego, ukrywał się były zastępca komendanta obwodu AK-WiN Łomża Józef Ramotowski „Rawicz”, który dostał się do niewoli. Skazano go na 7 lat więzienia. W trakcie walki zginęło także dwóch mieszkańców wsi Grądy, których UB-ecy używali jako tarczy ochronnej.

Niemal równo dwa lata później, 25 sierpnia 1954 r. w czasie akcji na posterunek milicji w Przytułach, pow. Łomża zginął mjr J. Tabortowski „Bruzda”, były inspektor łomżyński AK-WiN.

Jako ostatni 30 września 1957 r. został zabity we wsi Jeziorko, pow. Łomża, otoczony przez grupę operacyjną UB – MO – ppor. „Ryba”, były szef samoobrony w łomżyńskim inspektoracie AK-WiN. Ukrywał się on w bunkrze wykopanym pod stodołą jednego z gospodarzy.

Notki biograficzne żołnierzy AK działających na terenie Obwodu Łomżyńskiego

Bagiński Władysław s. Aleksandra ur. 28.06.1916 r., Stawiski, ps. „Wiatr” w konspiracji od 1939 r. Służba Zwycięstwu Polski/Związek Walki Zbrojnej/Armia Krajowa, dowódca drużyny, ujęty przez Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa Publicznego w Łomży – 28.03.1947 r.

Bajno Franciszek s. Bolesława, ur. 29.0l.1944 r., Zabiele, ps. „Mały” w konsp. od 1939 r. -SZP/ZWZ/AK, żołnierz 8 komp. 3 bat, uj. PUBP Łomża – 14.04.1947 r.

Balicki Antoni s. Antoniego, ur. 26.09.1924 r., Korzeniste, ps. „Lech”, w AK od 1941 r., uj. PUBP Łomża – 2.04.1947 r.

Banach Władystaw s. Jana, ur. 13.03.1913 r., Czerwone ps. „Mewa” w AK od 1941 r., d-ca drużyny. Wojskowy Sąd Rejonowy w dniu 4.11.1952 r. skazał na 8 lat za pomoc oddziałowi „Roga”.

Bargielski Bolesław s. Antoniego, ur. 8.02.1896 r., Drozdowo, ps. „Maciej” w konspiracji od 1941 r., w AK od 1942 r., uj. PUBP Łomża 8.04.1947 r

Bargielski Edward s. Jana, ur. 1.12.1918 r., Niewodowo, ps. „Szatan”, w AK od VII 1944 r., aresztowany 6.04.1945 r., podczas ucieczki 24.05.1945 r., ciężko ranny zmarł tego dnia o godzinie 20.00.

Bartnicki Jan s. Romana, ur. 7.06.1909 r., ps. „Smukły” d-ca plutonu, później kompanii od 1.06.1944 r., działał później w AKO i WiN.

Biedrzycki Józef s. Józefa, ur. 19.07.1927 r. Łoje Awissa, w AK od 1943 r., później AKO, WiN, uj. PUBP Łomża 2.04.1947 r.

Biedrzycki Władysław s. Piotra, ur. 27.06.1914 r., Dębowo, ps. „Litr” w konspiracji od 1939 r., w AK od 1942 r., później AKO, WiN uj. PUBP Łomża 23.04.1947 r.

Bieniek Andrzej s. Józefa ur. 3.12.1911 r., ps. „Lot”, „Sołtys”, ppor./kpt. z-ca k-dta obwodu AK Łomża, później przewodnik AKO, odznaczony Złotym Krzyżem Zasługi z Mieczami – VIII. 1944 r., Krzyż Walecznych – XI 1943 r. i Virtuti Militari – 5 kl. – IX. 1945 r., awansowany d/s porucznika w 1945 r., kapitana – 1945 r.

Cieślewski Marian s. Józefa, ur. 11.01.1918 r., Bronowo, ps. „Maly”. AK -1941 r., aresztowany, WSR-13.02.1946 r., skazał na karę śmierci.

Cieślewski Stanisław, ur. 1907 r., ps. „Lipiec”, konsp. -X.1939 r., z-ca k-ta, obwodu Łomża, k-dt obwodu, z-ca inspektora łomżyńskiego, d-ca odtwarzanego 33 pp (konspiracyjnego), odznaczony VM – XII.1944 r., dwukrotnie KW: w XI.1942 r. i XI.1943 r., SKZzM w VIII.1944 r., awansowany d/s porucznika: III.1942 r., kapitana III. 1944 r. Zginął 27.08.1952 r. na terenie m. Grądy Małe.

Cieślik Józef s. Stanisława, ur. 12.06.1912 r., ps. „Sosna”, w AK – 1942 r., aresztowany, WSR – 4.05.1946 r. skazał na10 lat więzienia.

Cieśluk Franciszek s. Bronisława, ur. 6.03.1921 r., Rakowo Stare, w AK – 1943 r., uj. PUBP Łomża – 18.04.1947 r.

Ciołek Stanisław s. Aleksandra, ur. 7.03.1920 r., Bronowo, ps. „Koluch”, w AK – 1942 r., uj. PUBP Łomża – 11. 04. 1947 r.

Ciołkowski Jerzy s. Józefa, ur. 9.11.1910 r., Kolno, ps. „Szczara”, w AK – 1942 r. d-ca kompanii, WSR – 2.10.1946 r. skazał na 7 lat więzienia.

Czartoryski Zygmunt s. Aleksandra, ur. 11.08.1904 r. Czartoria, ps. „Karp”, w konsp. – 1941 r., d-ca druż. uj. PUBP Łomża – 19.04.1947 r.

Czermańska Jadwiga, ur. 29.09.1919 r., Janczewo, ps. „Chart”, w kosp. – 1940 r., uj. PUBP Łomża – 22.04.1947 r.

Czerniawski Eugeniusz (b/d), ps. „Iskra”, konsp. – 1942 r., ppor. c. w., referent sanitarny obwodu do IX 1944 r.

Danielewski Mieczysław s. Jana, ur. 30.11.1911 r., Niwkowo, ps. „Jastrząb” w konsp. – 1941 r., uj. PUBP Łomża – 3.04.1947 r.

Danielewski Rajmund s. Rajmunda, ur. 11.08.1903 r., Niwkowo, ps. „Morze” ZWZ/AK – 1941 r. uj. PUBP – 31.03.1947 r. -z-ca d-cy drużyny.

Dziekoński Lucjan s. Antoniego, ur. 20.03.1925 r., Konarzyce, ps. „Dzięcioł” w konsp. – 1942 r., uj. Wojewódzki Urząd Bezpieczeństwa Publiczngo w Białymstoku – 23.04.1947 r.

Falkowski Franciszek s. Franciszka, ur. 1.01.1914 r., Stawiski, ps. „Groźny”, „Wdzięczny”, w konsp. – 1939 r., d-ca plutonu, awans d/s sierżanta (IX. 1945 r.).

Felter Jakub s. Franciszka, ur. 19.01.1917 r., Kraska, ps. „Śmiały”, w konsp. – VII.1942 r., uj. PUBP Łomża – 9.04.1947 r.

Forfa Zygmunt s. Aleksandra, ur. 24.10.1919r. USA, ps. „Grom” w ZWZ – 1940 r., ukończył konspiracyjną Szkołę Podchorążych Rezerwy Piechoty – kpr. pchr. Instruktor w szkole podoficerskiej, uj. PUBP Łomża – 7.03.1947 r.

Frączak Augustyn s. Antoniego, ur. 8.05.1922 r., Niwkowo, ps. „Olsza”. W AK – 1944 r., uj. PUBP Łomża – 2.04.1947 r.

Gajewski Zygmunt s. Czesława, ur. 9.04.1924 r., Rogienice, ps. „Magazyn” AK – 1942 r., erkaemista, uj. (b/m) 31.03.1947 r. – żołnierz 10 komp. 4 bat. zdał rkm.

Galiński Eugeniusz s. Stanisława, ur. 11.11.1906 r., Łomża, ps. „Soból” w konsp. – 1942 r. w okresie 1942-1944 -d-ca kompanii, z-ca k-dta obwodu AK Łomża, k-dt rej. Stawiski, awansowany w 1945 r., d/s. por., KW-uj. PUBP Łomża- 14.04.1947 r.

Gościcki Antoni s. Józefa, ur. 20.06.1904 r., Jedwabne, ps. „Pomyka” AK – 1942 r., d-ca sekcji, uj. PUBP – Łomża – 28.03.1947 r.

Korzep Jan s. Aleksandra, ur. 17.08.1923 r., Józefowo, ps. „Burza” AK – 1942 r., łącznik inspektora łomżyńskiego „Bruzdy”, uj. PUBP Łomża – 28.03.1947 r.

Korzep Józef s. Piotra, ur. 7.07.1927 r., Zabiele, ps. „Jaskółka” AK – 1944 r., AKO, WiN, uj. PUBP Łomża – 31.03. 1947 r.

Korzep Władysław s. Józefa, ur. 9.01.1912 r., Zabiele, ps. „Kłos” ukończył szkolę podoficerską, kapral, uj. PUBP Łomża – 31.03.1947 r.

Kowalewski Aleksander s. Bolesława, ur. 12.12.1919 r., Borkowo. AK – 1943 r., uj. PUBP Łomża – 31.03.1947 r.

Kowalewski Bronisław s. Waldemara, ur. 21.10.1902., Zabiele, ps. „Kora” konsp. – 1940 r., AK – 1942 r., oficer śledczy żandarmerii okręgu i obwodu AK Łomża, d-ca patrolu egzekucyjnego, uj. PUBP Kolno – 31.03.1947 r.

Kozłowski Józef s. Jana, ur. 18.08.1908 r., Nowogród, ps. „Wilczur” d-ca komp. 8 bat, oficer do zadań specjalnych, ppor., kierował placówką Nowogród, aresztowany 8.09.1944 r., obóz koncentracyjny Gross Rosen, odznaczony KW – VIII.1944 r., SKZzM w maju 1943 r., awansowany d/s ppor. c. w.

Krysiewicz Heronim s. Walentego, ur. 11.02.1900 r., Bronowo, ps. „Kruk” uj. PUBP – 25.03.1947 r. w Łomży.

Krzewski Wacław s. Aleksandra, ur. 31.07.1912 r. Łomża, ps „Malczek” konsp. – 1941 r.,d-ca drużyny, plutonowy, uj. PUBP Łomża – 28.03.1947 r.

Krzynówek Marian s. Józefa, ur. 6.05.1914 r., Wygrane, ps. „Wesoły Kocur” ZWZ/AK – 1941 r., szef kompanii, – plutonowy, w WiN – d-ca kompanii, IX.1945 r. -awansowany d/s sierżanta, uj. PUBP Łomża – 25.03.1947 r.

Krzywda Stanisław s. Aleksandra, ur. 6.10.1906 r., Janowo, ps. „Śliwka” AK – 1944 r., uj. PUBP Łomża – 1.04.1947 r.

Krzyżanowski Wacław s. Józefa, ur. 22.11.1913 r., Romany, ps. „Kruk” konsp. – 1942 r., d-ca plutonu. 8 komp. 3 bat., uj. PUBP Łomża – 1.04.1947 r.

Kubrak Antoni s. Franciszka, ur. 28.10.1917 r., Kolno, ps. „Jastrząb” AK – 1943 r., uj. PUBP Łomża – 31.03.1947 r.

Kubrak Antoni s. Franciszka, ur. 18.04.1892 r., ps. „Kukła”, wywiadowca. uj. PUBP Kolno – 31.03.1947 r.

Lustichowa Maria Teresa c. Piotra, ur. 8.03.1909, Turek, ps. „Hanka”, „Teresa”, konsp. – 1940 r., referentka WSK, porucznik, uj. PUBP Łomża – 28.03.1947 r.

Lustich Czesław (b/d), ps. „Profesor”, ZWZ-IV. 1942 r., profesor filozofii, szef BiP obwodu łomżyńskiego.

Lutrzykowski Antoni s. Grzegorza, ur. 16.08.1910 r., Borkowo, ps. „Sajdak” AK – 1943 r., uj. PUBP Łomża – 31.03.1947 r.

Lorenc Stanisław s. Aleksandra, ur. 17.04.1899 r., Kolno, ps. „Stary” ZWZ – 1942 r., uj. PUBP Łomża – 3l.03.1947 r.

Lorenc Zofia c. Władysława, ur. 25.03.1911 r., Kolno, ps. „Halma” konsp. – 1940 r., sanitariuszka, uj. PUBP Łomża – 1.04.1947 r.

Łada Bolesław s. Franciszka, ur. 10.07.1912 r., Cydzyń, ps. „Hajni” uj. PUBP Łomża – 28.03.1947 r.

Ładyszewski Aleksander s. Konstantego, ur. 1.12.1910 r., Wizna, ps. „Zasłona”, AK – 1944 r., uj. PUBP Łomża – 25.03.1947 r.

Łagoda Leszek, ur. 6.10.1914 r., ps. „Lak” cichociemny, przybył do kraju 4.l1.1942 r., inspektor łomżyński od 1.02.1943 r. porucznik, aresztowany i zamordowany przez gestapo – 18.02.1944 r., pośmiertnie awans d/s kapitana, odznaczony VM – IX.1944 r.

Olszewski Jan s. Bronisława, ur. 7.07.1916 r., ps. „Nieznany”, „Silny”, żołnierz Kedywu, później samoobrony AKO, aresztowany PUBP Łomża – 18.12.1945 r., WSR – 28.05.1946 r. – 15 lat więzienia, na mocy amnestii zmniejszone do 10 lat więzienia.

Olszewski Zygmunt s. Ludwika, ur. 5.12.1904 r., ps. „Cygier”, „Orlik”, ZWZ/AK – 1941 r. d-ca 2 komp. ppor. c. w., uj. PUBP Kolno – 31.03.1947 r.

Pachucki Zygmunt s. Michała, ur. 30.0l.1921 r., ps. „Błysk”, plutonowy podchorąży, kierownik propagandy bat. „Szareckiego”, uj. PUBP Łomża – 11.04.1947 r., był po wyzwoleniu członkiem organizacji „Ogniwo”.

Pakas Zdzisław s. Franciszka, ur. 12.01.1925 r., Łomża, ps. „Wrzask” AK – 1943 r., uj. PUBP Łomża – 24.03.1947 r.

Palczewski Czesław s. Józefa, ur. 13.12.1906 r., Ruś, ps. „Tatar” ZWZ/AK – 1941 r., uj. PUBP Łomża – 25.03.1947 r.

Paliwoda Aleksander s. Stanisława (b/d) konsp. – ZWZ/AK – 1941 r.

Paliwoda Henryk, ur. 20.12.1922 r., Zabiele, ps. „Rak” ZWZ/AK – 10.07.1941 r., uj. PUBP Łomża – 31.03.1947 r.

Parzych Władysław, ur. 1905 r., (b/d) ps. „Rzeżucha” organizator konsp. na terenie obwodu Łomża.

Ramontowska Franciszka, ur. 16.02.1916 r., ps. „Iskra” konsp – 1941 r., łączniczka inspektora łomżyńskiego, ppor. c. w., KW-V. 1944 r., SKZzM – VIII.1944 r.

Rudzki Zdzisław s. Wiktora, ur. 14.11.1924 r., Jedwabne, ps. „Wertini” AK – 1944 r., uj. PUBP Łomża – 28.03.1947 r.

Rupacz Kazimierz s. Feliksa, ur. 10.04.1919 r., Tarnowo, ps. „Orzeł” AK – 1943 r., uj. PUBP Łomża – 19.04.1947 r.

Rutkowski Mieczysław s. Kazimierza, ur. 1.09.1913 r., Okrasin, ps. „Okoń” d-ca drużyny, d-ca plutonu, adiutant k-ta obwodu, ppor. c. w., uj. PUBP Łomża – 15.04.1947 r.

Rydzewska Teodora (b/d), konsp. 1942 r., ps. „Jadwiga”, ppor. c. w., referent sanitarny obwodu – lekarz (b/d)

Rydzewski Józef, (b/d), ps. „Bór”, konsp. – 1940 r., referent saperów obwodu, ppor/por.

Siejak Aleksander, ur. 1901 r” ps. „Sak”, AK – V.1943 r., porucznik.

Skrodzki Apolinary (b/d) ps. „Sław” – ppor., k-dt placówki nr. 5 od III kwartału 1943 r.

Skowronek Franciszek (b/d), ps. „Jackowski”, k-dt obwodu ZWZ Łomża od 1940 r. – III.1941 r., zginał w walce z NKWD, pośmiertnie odznaczony VM.

Surawiński Tadeusz (b/d), ps. „Narwik”, „Rob”, szef Kedywu obwodu, popełnił samobójstwo.

Targoński Antoni s. Antoniego, ur., 10.02.1926 r., Niewodowo, ps. „Wis” AK – 1943 r., wprowadzony do konsp. przez Józefa Rydzewskiego ps. „Bór”, ukończył szkołę podoficerską, kapral, uj. PUBP Łomża – 25.03.1947 r.

Wojnicki Stanisław s. Józefa, ur. 14.02.1919 r., Poryte, ps. „Wajno”, ZWZ/AK – 1940 r., d-ca drużyny, uj. PUBP Łomża – 14.04.1947 r.

Wojtczak Janina c. Romualda, ur. 12.02.1919 r. Łomża, ps. „Zoria” ZWAZ/AK – 1942 r., wydawca nielegalnej prasy, sekretarka k-dy obwodu, uj. PUBP Łomża – 21.04.1947 r.

Wojtczak Tadeusz s. Stanisława, ur. 4.04.1913 r., Dziembin, ps. „Tadek”, konsp. – 1939 r. (ZWZ), szef wywiadu rejonu, szef wywiadu obwodu AK, przewodnik wywiadu AKO, WiN. uj. PUBP Łomża – 21.04.1947 r., aresztowany, WSR 25.10.1952 r. – 4 lata więzienia.

Wróblewski Aleksander s. Aleksandra, ur. 19.02.1914 r. Kolno, ps. „Grom” AK – 1943 r., wprowadzony do konsp. przez Tadeusza Pikulińskiego, d-ca drużyny, uj. PUBP Łomża – 7.03.1947 r. kapral, zdał nagan na post. MO.

Wróblewski Ignacy s. Władysława, ur. 21.04.1909 r., Dzierzbin ps. „Rybak” ZWZ/AK – 1940 r., d-ca drużyny 8 kom., uj. PUBP Łomża – 28.03.1947 r., zdał karabin SWT.

Wróblewski Ludwik Bernard, s. Antoniego, ur. 20.08. 1901 r., Kolno, ps. „Kruk” ZWZ/AK – 1.11.1939 r., d-ca plutonu, uj. PUBP Łomża – 31.03.1947 r.

Wróblewski Wiesław s. Jana, ur. 9.02.1898 r., Kucze, ps. „Rezeda” ZWZ 15.02.1940 r., 9.08.1943 r., sierżant aresztowany przez Niemców, osadzony w obozie, uj. PUBP Łomża – 27.03.1947 r., z-ca prezesa rejonu nr 3 i 4 organizacji WiN.

Wykaz za J. Figura, Żołnierze Polski Walczącej (1939-1947). Obwód łomżyński SZP-ZWZ-AK-AKO-WiN, w Studia Łomżyńskie, t. 7, Łomża 1996

Bibliografia

1. Armia Krajowa. Dramatyczny epilog, pod red. K. Komorowskiego, Warszawa 1994
2. Armia Krajowa. Szkice z dziejów Sił Zbrojnych Polskiego Państwa Podziemnego, pod red. K. Komorowskiego, Warszawa 2001
3. Dokumenty do dziejów PRL, z. 10. Białostocczyzna 1944-1945 w dokumentach podziemia i oficjalnych władz, opr. J. Kułak, Warszawa 1998
4. Dzieje polskiego podziemia na Białostocczyźnie w latach 1939-1956. Materiały z sesji naukowej 24 kwietnia 1992 r. w Instytucie Studiów Politycznych PAN, Toruń 1992
5. Figura J., Gwozdek Z., Akcja „Burza” na Białostocczyźnie (lipiec-wrzesień 1944) [w:] „Białostocczyzna”, nr 1, Białystok 1990
6. Figura J., Wojskowe Sądy Specjalne Białostockiego Okręgu ZWZ – AK, „Białostocczyzna” nr 4, 1988
7. Figura J., Żołnierze Polski Walczącej (1939 – 1947). Obwód łomżyński SZP – ZWZ – AK – AKO – WIN, w: Studia Łomżyńskie t. 7, Łomża 1996
8. Gwozdek Z., Akcja „Radosława” w województwie białostockim. Spis ujawnionych członków organizacji AK przez Komisję Likwidacyjną na terenie woj. białostockiego w 1945 r., Rubieże 1993, nr 2 – 3
9. Gwozdek Z., Armia Krajowa na Białostocczyźnie, [w:] Armia Krajowa. Rozwój organizacyjny, pod red. K. Komorowskiego, Warszawa 1996
10. Krajewski K., Łabuszewski T., Białostocki Okręg AK – AKO, VII 1944 – VIII 1945 r., Warszawa 1997
11. Kułak J., Aż do śmierci, „Karta” nr 18, 1996
12. Kułak J., Pierwszy rok sowieckiej okupacji. Białystok 1944 – 1945, t. I., Białystok 1996
13. Kułak J., Z historii Obwodu AKO (Armia Krajowa Obywatelska) Zambrów. Luty – Wrzesień 1945 r., Zeszyty Naukowe Muzeum Wojska, nr 8, Białystok 1994
14. Łabuszewski T., Krajewski K., Od Łupaszki do Młota (1944 – 1949). Materiały źródłowe do dziejów V i VI Brygady Wileńskiej, Warszawa 1994
15. Niedźwiedzka A., Biały kruk, Kontakty 1992, nr 4
16. Niedźwiedzka A., Niezwykła ucieczka, Kontakty 1991nr 46, 47, 48; 1992, nr 8
17. Piskunowicz H., Białostocczyzna w czasie okupacji. Zagadnienia węzłowe, [w:] Dzieje polskiego podziemia na Białostocczyźnie 1939 – 1956, Warszawa 1992
18. Poleszak S., Jeden z wyklętych. Major Jan Tabortowski „Bruzda”, Warszawa 1998
19. Sewastianowicz I., Ostatni znad Biebrzy, Kontakty 1990, nr 15
20. Szczęsna G., Nieładna historia, Kontakty 1994, nr 37
21. Zblewski Z., Leksykon PRL – u, Kraków 2001
22. Żarski-Zajdler W., Ruch oporu w latach 1939-1944 na Białostocczyźnie. Referat materiałowy, t. 1-4, Warszawa 1964
23. Żołnierze wyklęci. Antykomunistyczne podziemie zbrojne po 1944 roku, opr. G. Wąsowski, L. Żebrowski, Warszawa 1999

Organizacja i działalność obwodu łomżyńskiego AK

Po załamaniu się kampanii wrześniowej w 1939 roku, na terenie powiatu łomżyńskiego samorzutnie rozpoczęły działalność konspiracyjną grupki żołnierzy z 33 pułku piechoty. Po utworzeniu struktur centralnych SZP został utworzony obszar Białystok, który składał się z okręgów: Białystok, Nowogródek i Polesie. Powiat łomżyński znalazł się w okręgu Białystok, który był zorganizowany następująco:

• inspektorat I podlaski – obwód Wysokie Mazowieckie i Bielsk Podlaski,
• inspektorat II mazowiecki – obwód Zambrów i Ostrołęka,
• inspektorat III łomżyński – obwód Łomża i Grajewo,
• inspektorat IV suwalski – obwód Suwałki i Augustów,
• inspektorat V białostocki – obwód Białystok – miasto, Białystok – powiat i Sokółka,
• inspektorat VI grodzieński – obwód Grodno – prawy Niemen i Grodno – lewy Niemen.

Pierwszym komendantem obwodu łomżyńskiego był por. Franciszek Skowronek z 42 pp. ps. Jacyna, który połączył w jedną całość drobne grupy z samorzutnych organizacji, w formalne oddziały ZWZ.

W marcu 1941 roku porucznik Franciszek Skowronek poległ w walce, komendantem obwodu został jego zastępca ppor. Jan Buczyński ps. Jacek.

W lipcu 1941 roku, komendantem obwodu łomżyńskiego ZWZ został mianowany por. rezerwy Stanisław Cieślewski ps. Lipiec, który pełnił obowiązki komendanta do końca okupacji.

Obwód wchodził w skład inspektoratu III (łomżyńskiego), którego inspektorem był kpt. Jan Tabortowski ps. Bruzda. Teren obwodu łomżyńskiego organizacyjnie był podzielony na pięć rejonów: I miasto Łomża, II Szczepankowo, III Kolno, IV Stawiski i V Wizna. W skład każdego rejonu wchodziły 3 – 4 placówki – gminy.

W terenie placówek organizowano plutony, jako terenowe oddziały. Z ludzi spalonych i ukrywających się organizowano oddziały partyzanckie, które do akcji występowały z ukrycia. Bazy oddziałów partyzanckich rozmieszczano przeważnie na bagnach nad rzeką Narwią. Główna baza mieściła się w rejonie Wizny, gdzie budowano specjalne baraki, w których kwaterował zastępca obwodu i d-ca partyzantów kpt. Lipiec.

Akcje 33pp.

W okresie hitlerowskiej okupacji oddziały partyzanckie terenowe 33 pp. przeprowadziły wiele udanych akcji – ważniejsze z nich to:

• w październiku 1942 r. roku pluton 33 pp. pod dowództwem por. Lipca opanował Wiznę i uwolnił aresztowanych żołnierzy AK;
• w styczniu 1943 r. pod dowództwem ppor. Żelaznego zorganizowano akcję na więzienie w Łomży, skąd uwolniono między innymi: inspektora kpt. Jana Tabortowskiego Bruzdę, dowódcę obwodu kpt. Stanisława Cieślewskiego Lipca;
• w czerwcu 43 roku oddział partyzancki po dowództwem kpt. Lipca wziął do niewoli trzech podsekretarzy stanu Ministerstwa Rolnictwa III Rzeszy, których uwolniono w zamian za zwolnienie przez łomżyńskie gestapo 135 więźniów z organizacji;
• w marcu 1944 r., pluton partyzancki 33 pp. pod dowództwem kpt. Stanisława Cieślewskiegio Lipca rozbił posterunek żandarmerii w Radziłowie;
• w marcu 1944 roku, odział partyzancki 33 pp. pod dowództwem inspektora Jana Tabortowskiego Bruzdy na szosie Wizna – Łomża uwolnił kilkudziesięciu więźniów przewożonych przez odział SS na egzekucje;
• w maju 1944 roku, odział partyzancki 33 pp. wykonał akcję zajmując posterunek żandarmerii w Zawadach,
• w czerwcu 1944 roku, zmobilizowane oddziały partyzanckie II/33 pp. pod dowództwem kpt. Władysława Olszaka stoczyły bitwę z żandarmerią pod wsią Piastunowo w rejonie Kolna.
• w czerwcu oddział partyzancki 33 pp. pod dowództwem Łabędzia stoczył bitwę z żandarmerią w rejonie Zabiele, gdzie odbito kilkudziesięciu aresztowanych;
• w lipcu 1944 r. oddziały partyzanckie I/33 p.p. pod dowództwem kpt. Stanisława Cieślewskiego Lipca rozbiły tabor niemiecki na grobli w rejonie Strękowej Góry;
• w lipcu oddziały partyzanckie III/33 pp. pod dowództwem kpt. Sokołowskiego stoczyły udaną bitwę z Wehrmachtem,
• w sierpniu 1944 r. Batalion I/33 p.p. pod dowództwem kpt. Saka stoczył walkę na bagnach Kleczewo – Podosie z oddziałami Wehrmachtu, gdzie nieprzyjaciel poniósł duże starty – ponad 50 zabitych;
• w sierpniu 1944 r. skoncentrowane oddziały partyzanckie w sile dwóch batalionów 33 pp. pod dowództwem inspektora mjr Bruzdy stoczyły nad Narwią zwycięską bitwę z cofającymi się oddziałami Wehrmachtu.

Działania związane z Burzą miały objąć cały obszar Białystok. Akcja trwała od początku lipca do końca sierpnia 1944 r. i prowadzona była – głównie ze względu na poważne braki uzbrojenia – w ograniczonym zakresie. Najbardziej ożywione działania przeciwko Niemcom prowadzono w tym okresie między innymi w Puszczy Augustowskiej i na Obszarze Czerwonego Bagna, gdzie na początku września 1944 r. doszło do jednej z największych bitew partyzanckich. Polacy współdziałali też często z jednostkami Armii Czerwonej. Żołnierze 33 pp. AK pod dowództwem mjr Jana Tabortowskiego Bruzdy przyczynili się do szybszego wyzwolenia Łomży.

Akcje antykomunistycznego podziemia

W naszym regionie podobnie jak w całym kraju po wkroczeniu wojsk sowieckich rozpoczęły się aresztowania, rozbrajanie i wywózki żołnierzy AK. Wobec tego jedynym sposobem na ocalenie życia było zejście do konspiracji, której struktury zaczynały ulegać przekształceniom. Po rozwiązaniu Armii Krajowej w styczniu 1945 r. uformowały się nowe organizacje skupiające byłych akowców, ludzi nie godzących się z komunistyczną rzeczywistością – NIE, Delegatura Sił Zbrojnych przekształcona 2 września 1945 w Zrzeszenie Wolność i Niezawisłość, Armia Krajowa Obywatelska (AKO). Do najbardziej spektakularnych wydarzeń związanych z podziemiem niepodległościowym operującym na naszym terenie należały:

• 9 maj 1945 r. – w nocy z 8 na 9 maja dwustuosobowe zgrupowanie oddziałów AKO dowodzonych przez inspektora łomżyńskiego mjr Jana Tabortowskiego Bruzdę opanowało Grajewo. Rozbrojono posterunek milicji i zdobyto siedzibę Powiatowego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego. Z aresztu uwolniono 64 więźniów. Zginął wartownik PUBP, który otworzył ogień do zbliżających się partyzantów oraz dwóch funkcjonariuszy NKWD z wojennej komendantury miasta. Zdemolowano pomieszczenia starostwa i urzędu skarbowego, zniszczono dokumentację. W drodze powrotnej rozbrojono posterunek w Szczuczynie oraz zlikwidowano sowiecki bunkier łączności specjalnej, załogę rozstrzelano,
• 23 październik 1945 – połączone oddziały łomżyńskiego Pogotowia Akcji specjalnej NZW sierż. Michała Bierzyńskiego Sępa i sierż. Henryka Jastrzębskiego Zbycha (ok. 60 żołnierzy) urządziły zasadzkę na trasie Jedwabne – Przytuły na powracającą z akcji grupę operacyjną (KBW, UBP, MO), która wiozła aresztowanych mieszkańców kilku wsi. Została ona rozbita. W walce zginęło 10 funkcjonariuszy UBP i MO oraz żołnierzy KBW. Po stronie partyzantów strat nie było. Po rozbrojeniu wziętych do niewoli żołnierzy KBW zwolniono, a trzech funkcjonariuszy UBP rozstrzelano,
• 18 luty 1946 – oddziały PAS – NZW Roli i Zbycha zaatakowały koło wsi Uśnik gm. Szczepankowo, pow. Łomża, jadącą na pacyfikację grupę operacyjną UBP – MO – KBW. Pięciu członków grupy operacyjnej zginęło, 30 żołnierzy poddało się. Po rozmundurowaniu zostali zwolnieni. Samochody ciężarowe spalono,
• 1 kwietnia 1946 – nieudana próba opanowania Łomży przez oddziały pod dowództwem zastępcy Komendanta Okręgu NZW kpt. Bolesława Kozłowskiego Grota. Ostrzeżone o zasadzce, którą UB przygotowywało w mieście zgrupowanie NZW wycofało się bez walki,
• 2 maja 1946 – o godz. 1 w nocy sześcioosobowy patrol z oddziału PAS Komendy Powiatu NZW Łomża Henryka Gawkowskiego Roli rozbroił pilnujących szpitala w Białymstoku wartowników i uprowadził rannego członka oddziału Roli, Cyganka (zginął kilka miesięcy później w walce z KBW),
• 30 lipca 1946 – oddział PAS Zbycha z Komendy Powiatu NZW Łomża rozbił na stacji PKP w Śniadowie pow. Łomża grupę operacyjną MO (33 ludzi). W czasie walki zginęło dwóch milicjantów, jeden został ciężko ranny,
• 3 kwietnia 1948 – aresztowano komendanta powiatu NZW Łomża – por. Henryka Jastrzębskiego Zbycha, dziesięć dni później powiesił się w celi WUBP w Białymstoku,
• 29 września 1948 – patrol PAS NZW Stanisława Grabowskiego Wiarusa opanował Jedwabne, pow. Łomża. Rozbito sklep spółdzielczy, opanowano Zarząd Miasta oraz pocztę. Posterunek milicji został obstawiony przez partyzanckie patrole, więc milicja nie interweniowała. Wiarus zorganizował wiec, na którym wezwał mieszkańców do walki z rządem,
• 3 grudnia 1949 – we wsi Zalesie, gm. Śniadowo, pow. Łomża zginął komendant Okręgu NZW por. Kazimierz Żebrowski Bąk. Wraz z jego śmiercią uległa likwidacji ostatnia w Polsce komenda okręgu NZW. W terenie pozostało kilka patroli, które ostatecznie zlikwidowano w 1952 r. Wszyscy ich członkowie (poza kilkoma wyjątkami) zginęli w walce z UB i KBW,
• 17 kwietnia 1952 – w walce z grupą operacyjną zginął Hieronim Rogiński Róg – ostatni komendant powiatu NZW Kolno. Szef powiatowego PAS – u Stanisław Waszkiewicz Piskorz dostał się do niewoli,
• 27 sierpnia 1952 – otoczony przez grupę operacyjną KBW we wsi Grądy Małe, pow. Łomża, zginął w czasie walki kpt. Stanisław Cieślewski Lipiec, były komendant obwodu ZWZ – AK Łomża, zastępca inspektora łomżyńskiego WiN Bruzdy. Wraz z nim w zabudowaniach Bronisława Chojnowskiego i Jarosława Modzelewskiego ukrywał się były zastępca komendanta obwodu WiN Łomża Józef Ramotowski Rawicz. Dostał się do niewoli. Skazano go na 7 lat więzienia. W trakcie walki zginęło także dwóch mieszkańców wsi Grądy, których funkcjonariusze UB używali jako tarczy ochronnej,
• 25 sierpnia 1954 – w Przytułach, pow. Łomża w czasie akcji na posterunek milicji zginął dowodzący grupą mjr Jan Tabortowski Bruzda, były inspektor łomżyński WiN,
• 30 września 1957 – we wsi Jeziorko pow. Łomża zginął, otoczony przez grupę operacyjną UB – MO, ostatni żołnierz łomżyńskiego podziemia ppor. Stanisław Marchewka Ryba, były szef samoobrony w łomżyńskim inspektoracie WiN, który przejął dowództwo grupy po śmierci mjr Bruzdy. Ukrywał się w bunkrze wykopanym pod stodołą jednego z gospodarzy. O zwycięstwie komunistów w Polsce przesądziło sfałszowane referendum i wybory. Uchwalona przez nowy już sejm 22 lutego 1947 r. ustawa o amnestii stanowiła ostateczny cios wymierzony w podziemie. Dowództwo organizacji niepodległościowych postanowiło zakończyć działalność. W województwie ujawniło się łącznie około 10 tysięcy członków konspiracji. Mimo ogłoszonej amnestii ujawniających się żołnierzy podziemia prześladował Urząd Bezpieczeństwa wyrzucając ich tym samym poza nawias społeczeństwa.

Rok 1952 to faktycznie koniec istnienia podziemia niepodległościowego na naszym terenie. Rozbito wówczas ostatnie, działające grupy: patrol Wiarusa (NZW Wysokie Mazowieckie), Roga – komendanta powiatu NZW Kolno, zabito zastępcę łomżyńskiego inspektora WiN kpt. Lipca. W 1954 r. podczas akcji na posterunek MO w Przytułach zginął mjr Bruzda inspektor obwodu łomżyńskiego. W następnych latach dobijano już tylko pojedyncze grupy. 30 września 1957 r. zabito ppor. Rybę z grupy Bruzdy, ukrywającego się w bunkrze koło Jeziorka, ostatniego z ukrywających się członków podziemia.

Franciszek Skowronek Jacyna, Jackowski

por. – ur. 17. IX. 1911 r. w Nowogrodzie koło Łomży. Po ukończeniu Szkoły Podchorążych otrzymał przydział jako oficer służby stałej, do 42 pp. w Białymstoku obejmując dowództwo plutonu. Był szkolony w Centrum Wyszkolenia Saperów, a tuż przed wybuchem II wojny światowej w dywersji pozafrontowej. Po zajęciu wschodnich terenów Rzeczypospolitej przez Sowietów działał na terenie powiatu łomżyńskiego, gdzie scala samorzutnie powstałe organizacje konspiracyjne. W styczniu 1941 r. po objęciu komendy Okręgu Białystok przez ppłk Władysława Liniarskiego grupa por. Skowronka weszła w skład ZWZ, a on sam został mianowany komendantem Obwodu Łomżyńskiego ZWZ. W marcu 1941 r. por. Franciszek Skowronek zginął w walce z oddziałami NKWD we wsi Krajewo Stare. Miejsce pochówku jest do dziś nieustalone. Rozkazem Komendy Głównej ZWZ nr 25/ BP z 11. XI. 1941 r. – por. Franciszek Skowronek został odznaczony pośmiertnie Orderem Virtuti Militari, Krzyżem Walecznych oraz awansowany do stopnia kapitana. Symboliczny grób kpt. Skowronka znajduje się na cmentarzu w Nowogrodzie.

Stanisław Cieślewski Lipiec

kpt. – ur. w 1907 r. w Bronowie, gm. Wizna, komendant Obwodu Łomża, zastępca inspektora łomżyńsko – grajewskiego AK – WiN mjr Bruzdy. W 1939 r. powołany do wojska, jako ppor. walczył w kampanii wrześniowej. Po powrocie do domu, już w październiku 1939 r. rozpoczął działalność konspiracyjną. W czerwcu 1941 r. aresztowany przez NKWD, więziony w Białymstoku. Po wkroczeniu Niemców wrócił i podjął pracę w konspiracji. Aresztowany przez Niemców 15. XI. 1942 r., zbiegł z łomżyńskiego więzienia i nadal pełnił dotychczasowe obowiązki. Zatrzymany w Białymstoku przez NKWD w listopadzie 1944 r., wywieziony do ZSRR. Wrócił do Polski pod zmienionym nazwiskiem. W 1947 r. ujawnił się. Po kilku próbach zmuszenia go przez UB do współpracy zaczął się ukrywać. Nawiązał kontakt z mjr Bruzdą i został jego zastępcą. Zginął 27. VIII. 1952 r. we wsi Grądy Małe, gm. Jedwabne, pow. Łomża w walce z grupą operacyjną UB – KBW. Odznaczony Srebrnym Krzyżem Zasługi z Mieczami, Virtuti Militari i dwukrotnie Krzyżem Walecznych.

Hieronim Leszek Łagoda Lak, Roch

kpt. – ur. w 1914 r. w Wielichowie. W 1939 r. był oficerem 53 pp. w Lesznie. Z 53 pp. uczestniczył w kampanii wrześniowej i trafił do niewoli niemieckiej. Uciekł z obozu jenieckiego na Węgry. Stamtąd przedostał się do Francji, potem w Brygadzie Strzelców Podhalańskich walczył pod Narwikiem. Po ewakuacji do Wielkiej Brytanii trafił do 1 Brygady Spadochronowej. Przeszkolony w dywersji. Zaprzysiężony 7. IV. 1942 r. Zrzucony jako cichociemny na teren okupowanej Polski we wrześniu 1942 r. Przydzielony do Okręgu AK Białystok jako komendant Inspektoratu Rejonowego Łomża, gdzie zorganizował kurs podchorążych i podoficerów. Aresztowany w wyniku zdrady pod nazwiskiem Jerzy Kowalski wraz z 18 słuchaczami Szkoły Podchorążych 18. II. 1944 r. na kolonii Kubra, gm. Przytuły. Po śledztwie w łomżyńskim gestapo, podczas którego został zmasakrowany, zaginął. Najprawdopodobniej został rozstrzelany na miejscu lub wywieziony do któregoś z obozów.

Jan Tabortowski Bruzda

mjr – ur. 1906 r. w Nowogródku. W 1930 r. ukończył Szkołę Artylerii w Toruniu. W kampanii wrześniowej dowodził pociągiem pancernym. W konspiracji od grudnia 1939 r. Aresztowany w listopadzie 1942 r. przez łomżyńskie gestapo uciekł z więzienia w Łomży. Od kwietnia 1944 r. inspektor łomżyński (obwody: Łomża i Grajewo). W akcji Burza dowodził 33 pp. AK; aresztowany przez kontrwywiad wojskowy sowieckiej 47 Armii we wrześniu 1944 r., po kilku dniach uciekł i ponownie objął funkcję szefa III inspektoratu. Organizator jednej z najgłośniejszych akcji białostockiego podziemia dwustuosobowe zgrupowanie oddziałów inspektoratu, 9. V. 1945 r. opanowało Grajewo. Uwolniono wówczas z aresztu PUBP członków konspiracji. Prowadził aktywną działalność, aż do ujawnienia w kwietniu 1947 r. Wyjechał do Warszawy, gdzie podjął pracę. Nękany przez funkcjonariuszy UB usiłujących zmusić go do współpracy, w 1949 r. wrócił w łomżyńskie, gdzie ukrywał się wraz z grupą dawnych podwładnych. Zginął w 1954 r. podczas akcji na posterunek MO w Przytułach, pow. Łomża. Odznaczony Krzyżem Walecznych, Virtuti Militari oraz Złotym Krzyżem Zasługi z Mieczami.

Nadanie imienia szkole poprzedziła w pełni demokratyczna procedura wybrania tegoż. Kilka propozycji było tak fantastycznych, że dziś nikt o nich nie pamięta. Szersze poparcie uzyskały dwie propozycje:

1. im. Stanisława Cieślewskiego – „Lipca”,
2. im. Żołnierzy Obwodu Łomżyńskiego Armii Krajowej.

Z tych dwóch propozycji społeczność III LO w Łomży wybrała propozycję b. i dlatego

Od 14 lutego 1998 roku III LO w Łomży nosi imię

Żołnierzy Obwodu Łomżyńskiego Armii Krajowej

Święto Szkoły 2023